ART-io η τέχνη του βίου
Θα μπορούσε άραγε ένα μικρό αγαλματάκι, αντίγραφο κάποιου πανάρχαιου ευρήματος, να διαθέτει … μαγικές δυνάμεις; Αστείο ακούγεται, κι όμως η μέρα εκείνη που έφτασε στα χέρια μου μια απεικόνιση του θεού Ώρου πυροδότησε αλυσιδωτές εκρήξεις. Ήταν 26 Ιανουαρίου του 2011 – μόλις μια μέρα μετά την έναρξη της επανάστασης στην Αίγυπτο.
Ώρος: ο γιος της Ίσιδας και του Όσιρι. Στα ελληνιστικά χρόνια, η παιδική μορφή του είχε το όνομα Αρποκράτης. Πότε πότε ταυτιζόταν με το μικρό Έρωτα, καθώς η μητέρα του συγχωνευόταν με την Αφροδίτη. Η Ίσιδα υπήρξε η κατεξοχήν θεά της Αλεξάνδρειας, η οποία λατρευόταν στο περίφημο Σεράπειο μαζί με το σύζυγό της, το Σέραπι, ένα θεό που συνδύαζε τα χαρακτηριστικά του Όσιρι, του Άπι και του Πλούτωνα.
Η σμιλεμένη μορφή του Ώρου, σε συνδυασμό με την εκρηκτική ενέργεια της επανάστασης, έγινε για μένα το όχημα για ένα ταξίδι στο χωροχρόνο. Μου θύμισε πως η Ελλάδα δεν κλείνεται σε σύνορα και τείχη, πως η ελληνικότητα δεν έχει ανάγκη από ξενόφοβες υστερίες. Έφερε στο νου μου την Αλεξάνδρεια των Πτολεμαίων και της Υπατίας, αλλά και τη νεότερη Αλεξάνδρεια του Καβάφη και του Στρατή Τσίρκα. Μια πόλη-σύμβολο πλασμένη από τα υλικά της ιστορίας και του μύθου, ένας αρχετυπικός «τόπος της ψυχής».
«…σε πόλεις αιγυπτιακές πολλές να πας, να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους», συμβουλεύει o Καβάφης στην περίφημη Ιθάκη του. Γνήσιο τέκνο της ελληνικής παράδοσης, ο Αλεξανδρινός ποιητής δεν έκρυψε ποτέ την αγάπη του προς τη χώρα που τον μεγάλωσε. Την ίδια άποψη όμως είχαν και πολλοί από τους σοφούς της αρχαιότητας, που ταξίδευαν εκεί για να μυηθούν στα μυστήριά της. Όχι μόνο ο Ηρόδοτος, αλλά και ο Σόλων, ο Πλάτων, ο Πυθαγόρας, ο Πλούταρχος και ποιος ξέρει πόσοι ακόμα. Ο τελευταίος μάλιστα έχει γράψει μια συναρπαστική πραγματεία με τίτλο Περί Ίσιδος και Οσίριδος, ανιχνεύοντας το φιλοσοφικό υπόβαθρο της αιγυπτιακής λατρείας.
Οι αρχαίοι Έλληνες, καθώς και οι αρχαίες Ελληνίδες, δεν έκλεισαν ποτέ τα μάτια και τ’ αυτιά σε όσα οι άλλοι λαοί είχαν τους προσφέρουν. Η Σαπφώ ενσωμάτωνε στις μουσικές της συνθέσεις λυδικές μελωδίες, η βασίλισσα Κλεοπάτρα μάθαινε την αιγυπτιακή γλώσσα και η φιλόσοφος Σωσιπάτρα είχε μαθητεύσει πλάι σε Βαβυλώνιους δασκάλους.
Αξίζει να αναρωτηθούμε τι θα σκέφτονταν αν μπορούσαν να δουν την Ελλάδα του σήμερα. Φανταστείτε να έβλεπαν τις φωτογραφίες που έκαναν το γύρο του κόσμου τα τελευταία χρόνια, δείχνοντας τις εικόνες ανθρώπων βαριά τραυματισμένων στα κρεβάτια νοσοκομείων. Τα θύματα διέπραξαν το … ειδεχθές έγκλημα να είναι μετανάστες εργάτες από την Αίγυπτο ή όποια άλλη χώρα, ενώ οι θύτες πίνουν νερό στο όνομα της «ελληνικότητας» – τι ειρωνεία!
«Το αίμα των Αιγύπτιων ρέει στην Ελλάδα» έγραφαν οι τίτλοι ξένων εφημερίδων όταν ψαράδες στο Πέραμα υπέστησαν ρατσιστική επίθεση μέσα στο ίδιο τους το σπίτι. Στην αντίπερα ακτή της Μεσογείου κάποιοι αναρωτιούνταν μήπως οι Ελληνίδες και οι Έλληνες που ζουν ακόμη στην Αλεξάνδρεια τύχουν αντίστοιχης μεταχείρισης. Ευτυχώς αυτό δεν συνέβη, όμως το πλήγμα για κείνους ήρθε από το «ελληνικό» κράτος: η κυβέρνηση «μας» αποφάσισε ότι μπορεί μεν να χρηματοδοτεί τους νοσταλγούς του Χίτλερ, δεν της περισσεύουν όμως χρήματα για τα σχολεία των αποδήμων. «Ίσως τα παιδιά μας στο εξής θα πρέπει να μαθαίνουν μόνο αραβικά», μου είπε με πικρία ένας από τους Έλληνες που επιμένει να ζει ακόμη στη γη του Νείλου.
Μοιάζει παράξενο, μα η Αίγυπτος είναι πολύ κοντά μας, όχι μόνο γεωγραφικά αλλά και πολιτισμικά. Πόσες και πόσες φορές βρέθηκε μαζί με τη χώρα μας να συναποτελεί κομμάτι της ίδιας αυτοκρατορίας: το απέραντο κράτος του Αλέξανδρου το διαδέχτηκαν τα ελληνιστικά βασίλεια κι εκείνη πέρασε στην κυριαρχία των Πτολεμαίων. Ακολούθησε η κατάκτηση των Ρωμαίων κι έπειτα το Βυζάντιο. Η Αίγυπτος αποσπάστηκε απ’ αυτό με την επέλαση των Αράβων, όμως αργότερα έγινε, όπως και η Ελλάδα, τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Κατά το 19ο αιώνα ένα πλήθος από ελληνικές κοινότητες αναπτύχθηκε στο Κάιρο, την Αλεξάνδρεια και σε αρκετές άλλες πόλεις. Η παρουσία τους παρέμεινε ισχυρή σε όλο το πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Ονόματα όπως η Πηνελόπη Δέλτα, ο Εμμανουήλ Μπενάκης αλλά και ο Μάνος Λοΐζος είναι γνωστά σε όλες και όλους μας, έστω κι αν συχνά ξεχνάμε την αιγυπτιώτικη καταγωγή τους.
Ένα μυητικό ταξίδι
«…σε πόλεις αιγυπτιακές πολλές να πας…» Ακολούθησα, λοιπόν, κι εγώ τη συμβουλή του Καβάφη – αγαπημένος ποιητής ήδη από τα εφηβικά μου χρόνια – σε πείσμα των καιρών. Υπακούοντας σ’ ένα αόρατο κάλεσμα, αναζήτησα τη δική μου Ιθάκη. Ήταν Νοέμβριος του 2011 όταν η θεά Τύχη μ’ έφερε στην Πλατεία Ταχρίρ, να βαδίζω σε μια από τις μεγαλύτερες διαδηλώσεις μιας χώρας που βρισκόταν ακόμη σε επαναστατικό αναβρασμό. Οι μέρες που ακολούθησαν είδαν δεκάδες διαδηλωτές και διαδηλώτριες να σωριάζονται νεκροί από πραγματικά πυρά και τοξικά χημικά αέρια. Η αστυνομία έφτιαχνε στοίβες από πτώματα στην άκρη του δρόμου.
Όμως, το δικό μου ταξίδι αναζήτησης δεν είχε τελειώσει ακόμη. «Πάντα στο νου σου να ’χεις την Ιθάκη…», έλεγε ο ποιητής. Έτσι, τον Αύγουστο του 2013 επέστρεψα στη χώρα, επιλέγοντας αυτή τη φορά την πιο φιλόξενη αγκαλιά της Αλεξάνδρειας. Ήταν μέσα στο Ραμαζάνι όταν κατέβηκα ολομόναχη τη στοά που οδηγούσε στο υπόγειο άδυτο του Σεράπειου. Εκεί, μέσα στο μισοσκόταδο, ήρθα πρόσωπο με πρόσωπο με τον Ιερό Ταύρο.
Μυητικό ταξίδι, μια συμβολική κατάβαση στον Κάτω Κόσμο. Για κάποιους άλλους, δυστυχώς, η κατάβαση ήταν κυριολεκτική: εκείνο το σκοτεινό Αύγουστο η βία της αντεπανάστασης οδήγησε στη μεγαλύτερη σφαγή στην ιστορία της σύγχρονης Αιγύπτου. Οι επίσημοι απολογισμοί μιλούν για περισσότερους από 1000 νεκρούς – ο πραγματικός αριθμός ίσως να είναι πολύ μεγαλύτερος. Κάποιες από τις σκέψεις μου που καταγράφηκαν εκείνες τις ματωμένες μέρες…
Η Αίγυπτος μας εμπνέει και συγχρόνως μας πληγώνει, όπως και η Ελλάδα. Στο μεσοδιάστημα των δύο ταξιδιών είχα την τύχη να βρεθώ στο Ιερό των Αιγυπτίων Θεών στο Μαραθώνα, χτισμένο από ένα μεγάλο Έλληνα, τον Ηρώδη τον Αττικό. Το Ιερό παραμένει ερμητικά κλειστό για το κοινό (μια ευγενική χορηγία του «ελληνικού» κράτους!). Όμως κάποια απ’ τα αγάλματά του, όπως η Ίσιδα-Δήμητρα και η Ίσιδα-Αφροδίτη, ακτινοβολούν την επιβλητική τους παρουσία στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Μαραθώνα, καθηλώνοντας τις επισκέπτριες και τους επισκέπτες.
Τρία χρόνια πέρασαν από τότε που ήρθε στο σπιτικό μου ο θεός Ώρος. Τρία χρόνια από την έναρξη της επανάστασης, που τώρα μοιάζει μακρινή, χαμένη πια στη δίνη του χρόνου. «Αποχαιρέτα τη την Αλεξάνδρεια που χάνεις», λοιπόν; Μα η Αλεξάνδρεια ζει μέσα μας, όπως και η ελληνικότητα, όπως και ο πόθος για την ελευθερία. Αν κάτι έχουν να μας μάθουν όλα όσα συνέβησαν μέσα σε τούτα τα καταλυτικά χρόνια είναι να χτίζουμε γέφυρες, όχι τείχη. Άλλωστε, τα τείχη που χτίζουμε για να προστατευτούμε είναι πολύ συχνά αυτά που μας φυλακίζουν μέσα τους.
Κι αν στενοχωριόμαστε για τους αγώνες που χάθηκαν, ας θυμηθούμε τους αγώνες που έρχονται – όπως, ας πούμε, στις 22 Μαρτίου 2014. Η ημερομηνία αυτή φιλοδοξεί να γίνει παγκόσμια ημέρα δράσης κατά του φασισμού και του ρατσισμού. Θα μπορούσε να εξελιχτεί σ’ ένα αποφασιστικό χτύπημα ενάντια στους νεοναζί Λαιστρυγόνες και Κύκλωπες που απειλούν να καταβροχθίσουν κάθε έννοια ελληνικότητας μέσα από την ασύστολη καπηλεία της.
Κάτι μου λέει πως, αν μπορούσαν να μας δουν εκείνη τη μέρα οι «αρχαίοι υμών πρόγονοι», θα χαμογελούσαν. Στο κάτω κάτω, τον 4ο αιώνα δεν δίστασαν να παραχωρήσαν ένα κομμάτι από τη γη τους σε Αιγύπτιους εμπόρους στον Πειραιά για να φτιάξουν το δικό τους ιερό. Αλλά και για έναν άλλο λόγο, πιο ουσιαστικό: η σοφία εκείνων μας διδάσκει πως όλοι οι άνθρωποι καταγόμαστε από κοινούς προγόνους – τη Μάνα Γαία και τον Πατέρα Ουρανό.*
* Την άποψη αυτή εκφράζει ο φιλόσοφος Θεόφραστος (Περί δικαιωμάτων των ζώων). Παρόμοιες αντιλήψεις συναντάμε στους Ορφικούς (γῆς παῖς εἰμι καὶ οὐρανοῦ ἀστερόεντος) αλλά και ευρύτερα στην αρχαία ελληνική μυθολογία και θρησκεία που τιμά τη Γαία ως «μητέρα θεών και ανθρώπων».
