Τα πολλά πρόσωπα του Έρωτα

Ποια και πάλι

θες η Πειθώ να φέρει στην αγάπη σου;

Σαπφώ, ποια σ’ αδικάει;

Σαπφώ, «Ωδή στην Αφροδίτη» [1]

Τούτοι οι στίχοι ανήκουν σ’ ένα ποίημα με το οποίο η Λεσβία λογοτέχνιδα καλεί τη θεά του έρωτα να φέρει κοντά της την κοπέλα που αγαπάει. Tο πρωτοδιάβασα στα εφηβικά μου χρόνια, στο Ανθολόγιο Λυρικής Ποίησης που διδασκόταν τότε στο σχολείο.

Μόνο που σ’ εκείνη τη μετάφραση η λέξη ποια είχε υποστεί μια επέμβαση … αλλαγής φύλου – είχε μετατραπεί σε ποιον/ποιος. Ο ομοερωτικός λόγος ενοχλούσε κι ενοχλεί, παρόλο που η Σαπφώ έχει γράψει κάποιους από τους ωραιότερους στίχους για τον έρωτα στην παγκόσμια λογοτεχνία:

Έρωτας πάλι, που τα μέλη λύνει, με ταράζει

γλυκό πικρό ερπετό ακαταμάχητο.

Σαν άνεμος βουνίσιος που στα δέντρα πέφτει 

μου τίναξε ο έρωτας τα φυλλοκάρδια

Κι όμως, δεν ήταν και τόσο σπάνιο να εκφράζουν λυρικοί ποιητές την έλξη τους για άτομα του ίδιου φύλου – ο Θέογνις και ο Ανακρέων αποτελούν δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα. Αλλά και πλήθος άλλοι αντισυμβατικοί έρωτες εμφανίζονται μέσα στην αρχαία ποίηση, όταν οι δημιουργοί δεν διστάζουν να εξομολογηθούν τους μύχιους πόθους τους ή απλώς τις περιπέτειές τους. [2] Φυσικά, τέτοιοι στίχοι δεν διδάσκονται ούτε στα σχολεία και συχνά ούτε στα πανεπιστήμια, καθώς δεν ταιριάζουν με τα «χρηστά» ήθη και τα «ελληνοχριστιανικά» ιδεώδη. Πολλές φορές εκείνες κι εκείνοι που εκφράζουν άκρατο θαυμασμό προς τους «αρχαίους ημών προγόνους» βουβαίνονται όταν η συζήτηση έρχεται σε θέματα σεξουαλικότητας.

Λίγα χρόνια πριν, είχε προκαλέσει αίσθηση μια έκθεση που έγινε στο Κυκλαδικό Μουσείο με θέμα τον Έρωτα. Εκεί μπορούσε κανείς να δει τα πολλά πρόσωπα του φτερωτού θεού: την κοσμογονική πλευρά του, που αναδεικνυόταν μέσα από τη λατρεία των Ορφικών, αλλά και τη φιλοσοφική του υπόσταση, όπως τη βλέπουμε ιδιαίτερα στον Πλάτωνα. Ερχόταν επίσης στο φως η μυστηριακή πλευρά του γιου της Αφροδίτης, μέσα από τη σχέση του με τον Ιερό Γάμο, την Ψυχή και το θάνατο.

Αττική ερυθρόμορφη κύλικα με δύο γυμνές γυναίκες σε σκηνή καλλωπισμού. Η γονατιστή γυναίκα επαλείφει την ηβική περιοχή της όρθιας με άρωμα ή αλοιφή, ίσως μετά την αποτρίχωση. Αποδίδεται στην Κατηγορία του Απολλοδώρου. – 490 – 480 π.Χ.

Δεν έλειπε βέβαια και η γονιμική ιδιότητα του Έρωτα, ως δύναμης που διαπερνά ολόκληρη τη φύση, ενώ τονιζόταν και η εμφάνισή του στους γάμους των θεών και των ανθρώπων. Τίποτα το περίεργο ως εδώ, αν εξαιρέσει κανείς την άκρως θηλυπρεπή εμφάνισή του σε ορισμένες απεικονίσεις. Στολισμένος με κοσμήματα και περίτεχνη γυναικεία κόμμωση, η φτερωτή μορφή κάποιες φορές μοιάζει σχεδόν ερμαφρόδιτη.

Στη συνέχεια, ωστόσο, μας περίμεναν εκπλήξεις, καθώς η έκθεση προχωρούσε στο θέμα του σεξ: εικόνες από οίκους ανοχής, γυμνές εταίρες, ομαδικές συνευρέσεις αλλά και μια πανδαισία από ερωτικές στάσεις μπορούσαν να κάνουν κάθε συντηρητικό άτομο να κοκκινίσει. Δεν θα μπορούσαν να απουσιάζουν και οι ομοερωτικές σκηνές. Τα χάδια μεταξύ ανδρών και η προσφορά δώρων από τον «εραστή» προς τον «ερώμενο» αποτυπώνονταν ξανά και ξανά στα αρχαία αγγεία, αποκαλύπτοντας μια πτυχή της σεξουαλικότητας που σήμερα παραμένει ταμπού. [3]

Athens Pride 2009 | φωτό © Ἀγαθοδαίμων

Η ψευδαίσθηση του «φυσιολογικού»

Ας μην ξεχνάμε ότι και μόνο η συζήτηση για επέκταση του συμφώνου συμβίωσης στα ομόφυλα ζευγάρια προκάλεσε την «ιερή αγανάκτηση» του Μητροπολίτη Πειραιώς, ο οποίος απείλησε να αφορίσει όσους βουλευτές το ψηφίσουν.  Μάλιστα, δεν δίστασε να βγάλει πύρινους λόγους ενάντια στην «ειδεχθή αμαρτία», το «έγκλημα» και τα «αίσχιστα πάθη» της ομοφυλοφιλίας. Προφανώς κάποιοι δεν βλέπουν καμιά αντίφαση ανάμεσα στα κηρύγματα μίσους και στη «θρησκεία της αγάπης»

Θα μπορούσαμε ίσως να αναρωτηθούμε, με μια κάποια αφέλεια, γιατί τα ανθρώπινα δικαιώματα θα πρέπει να εξαρτώνται από τις χ ή ψ θρησκευτικές απόψεις ορισμένων. Στο κάτω κάτω, μια πραγματικά δημοκρατική κοινωνία θα έδινε στα μέλη της ίσα δικαιώματα. Είτε μας αρέσει είτε όχι, στις περισσότερες χώρες ο γάμος συνδέεται με μια σειρά από «κεκτημένα»: ασφαλιστικές παροχές, φοροαπαλλαγές, θέματα που αφορούν την υιοθεσία και την κηδεμονία παιδιών, κληρονομικά δικαιώματα κ.ά. Γιατί, λοιπόν, κάποιοι συνάνθρωποί μας θα πρέπει να στερούνται την πρόσβαση σε πράγματα που για τον περισσότερο κόσμο θεωρούνται λίγο ως πολύ αυτονόητα;

Φυσικά, κάποια άτομα θα υιοθετήσουν τη σεραφείμειο λογική και θα απαντήσουν μιλώντας για «ανωμαλίες», «παρά φύσιν ασέλγειες» και «διαστροφές». Έτσι, το θέμα των ομόφυλων γάμων μας προσφέρει μια θαυμάσια ευκαιρία να αναρωτηθούμε τελικά τι ακριβώς είναι «φυσιολογικό» και με ποια κριτήρια καθορίζεται αυτό. Ας δούμε, για παράδειγμα, τι θεωρούνταν ως κανόνας στις ανθρώπινες σχέσεις στην Αθήνα του 4ου αιώνα: «Διαθέτουμε εταίρες για την απόλαυσή μας, παλλακίδες για να μας παρέχουν καθημερινή φροντίδα και συζύγους για να μας παρέχουν νόμιμα τέκνα και για να αποτελούν τους πιστούς φύλακες του οίκου μας», αναφέρει ο ρητορικός λόγος Κατά Νεαίρας που αποδίδεται (μάλλον λανθασμένα) στο Δημοσθένη (122).

Μπορεί σήμερα το πρότυπο του ετεροφυλόφιλου, μονογαμικού ζευγαριού να κυριαρχεί στις αντιλήψεις μας, όμως οι Αθηναίοι της κλασικής εποχής μάλλον θα γελούσαν με αυτό. Μέσα από τα αρχαία κείμενα αναδύονται ριζικά διαφορετικές εικόνες ικανές να ταράξουν τις σύγχρονες «ευαισθησίες» μας: από τη μια βλέπουμε να εξιδανικεύεται η σχέση ανάμεσα σε έναν ώριμο άνδρα κι έναν ωραίο νέο, ανάμεσα σε «εραστή» και «ερώμενο», όπως τους αποκαλεί ο Πλάτωνας στο Συμπόσιο. Από την άλλη, η ανάγκη των ανδρών για ένα πλήθος από γυναίκες θεωρείται, λίγο ως πολύ, δεδομένη.

Αρχαίες Ελληνίδες: μύθοι και αλήθειες

Κι αν η σεξουαλική ελευθερία των περισσότερων γυναικών θυσιάστηκε στο βωμό της απόκτησης «νόμιμων τέκνων», αυτό ποτέ δεν υπήρξε απόλυτο. Ξεφυλλίζοντας τις σελίδες της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, τη βλέπουμε να στοιχειώνεται από ισχυρές γυναικείες προσωπικότητες που τόλμησαν να σπάσουν τα ταμπού και να ακολουθήσουν έναν απαγορευμένο έρωτα: η Ωραία Ελένη, η Κλυταιμνήστρα, η Φαίδρα, η Αριάδνη, η Μήδεια… Μπορεί να τοποθετούνται σ’ ένα μακρινό παρελθόν, στη σφαίρα του μύθου, όμως το μοτίβο εκείνης που διεκδικεί το δικαίωμα να επιλέγει η ίδια κάθε φορά το ταίρι της κάνει ξανά και ξανά την παρουσία του, επίμονα, προκλητικά – σημάδι ότι δεν βρισκόταν και πολύ μακριά από τη σκέψη των ανθρώπων.

Αλλά και οι πραγματικές γυναίκες δεν ήταν πάντα κλεισμένες στο γυναικωνίτη, σε αντίθεση με το στερεότυπο που επικρατεί γι’ αυτές. Για παράδειγμα, η Σαπφώ, κατά την επικρατέστερη άποψη, ήταν έγγαμη και είχε μια κόρη, την Κλεΐδα. Αυτό όμως δεν την εμπόδιζε να διατηρεί στενές σχέσεις με τις μαθήτριές της και να τραγουδάει την αγάπη της γι’ αυτές.

Ακόμη και η συντηρητική αθηναϊκή κοινωνία δεν είχε κανένα πρόβλημα να αποδεχτεί μια κατηγορία γυναικών που ακολουθούσαν ένα φανερά πολυγαμικό τρόπο ζωής: τις εταίρες, οι οποίες υπήρξαν απαραίτητο συμπλήρωμα της συμποσιακής διασκέδασης. Κάποιες έγιναν διάσημες, καθώς ποιητές ύμνησαν την ομορφιά τους και καλλιτέχνες σμίλεψαν στην πέτρα τη μορφή τους. Το επάγγελμά τους βρισκόταν μάλιστα υπό την προστασία της θεάς του έρωτα, της Αφροδίτης. Κι εκείνη, άλλωστε, πέρα από το σύζυγό της, τον Ήφαιστο, είχε μια σειρά από εραστές: τον Άδωνι, τον Άρη, τον Ερμή, το Διόνυσο…

Τι συνέβαινε, όμως, στην αρχαία Σπάρτη, που κάποιοι προσπαθούν να παρουσιάσουν ως πρότυπο ανδροκρατούμενης κοινωνίας; Εκεί οι γυναίκες απολάμβαναν πολύ περισσότερες ελευθερίες απ’ ό,τι στο «κλεινόν άστυ». Οι μαρτυρίες που διαθέτουμε είναι λίγες, γνωρίζουμε πάντως ότι οι Αθηναίοι σοκάρονταν επειδή οι νεαρές Σπαρτιάτισσες συναναστρέφονταν ελεύθερα με τους συνομήλικούς τους. Τις αποκαλούσαν, μάλιστα, «φαινομηρίδες» από τους κοντούς, όχι και τόσο σεμνούς χιτώνες που φορούσαν. Όσο οι άνδρες ήταν απασχολημένοι με τον πόλεμο, εκείνες είχαν τη διαχείριση πολλών πραγμάτων. Έτσι, ο Αριστοτέλης έφτασε στο σημείο να κατηγορεί τους Λακεδαιμονίους ότι … τους κυβερνούσαν οι γυναίκες τους!

Το πιο ενδιαφέρον, ωστόσο, είναι ότι στη Σπάρτη υπήρχε το έθιμο της πολυανδρίας, σύμφωνα με το οποίο μια γυναίκα μπορούσε να έχει δύο ή και περισσότερους άνδρες. Ίσως να μοιάζει απίστευτο, όμως το μαρτυρούν αξιόπιστοι αρχαίοι συγγραφείς, όπως ο Ξενοφών, ο Πλούταρχος και ο Πολύβιος. Τη θεσμοθέτηση αυτής της συνήθειας την αποδίδουν στο μεγάλο νομοθέτη Λυκούργο, πιθανόν όμως να ήταν αρκετά παλιότερη. Είτε έτσι είτε αλλιώς, η σπαρτιατική κοινωνία είχε ανάγκη από πολλά και υγιή τέκνα και το ερώτημα «τίνος είναι το παιδί» ήταν από δευτερεύον έως αδιάφορο.

Sappho of Lesbos, Eressos | photo: Harita Meenee

Αναζητώντας την αληθινή ταυτότητα του έρωτα

Επανερχόμαστε, λοιπόν, στο κρίσιμο ερώτημα: τελικά τι είναι «φυσιολογικό» στις ανθρώπινες σχέσεις; Αν αναζητήσουμε την απάντηση ερευνώντας μέσα στο χώρο και το χρόνο, θα διαπιστώσουμε ότι οι έννοιες του έρωτα, του γάμου και της οικογένειας είναι πολύ πιο ρευστές απ’ ό,τι θα φανταζόμαστε. Μια συναρπαστική μελέτη πάνω στο θέμα είναι Η Ιστορία του Έρωτα των Ζακ Αταλί και Στεφανί Μπονβισινί. Φέρνει στο φως την απίστευτη πολυμορφία της σεξουαλικότητας, όπως αναδύεται μέσα από τα ήθη και τα έθιμα ποικίλων τόπων κι εποχών. Δείχνει ότι κάποιες σχέσεις που σε μας φαίνονται μάλλον αξιοπερίεργες, όπως ο ομαδικός γάμος, η πολυανδρία, οι ανοιχτοί και οι ομόφυλοι γάμοι, σε κάποιες κοινωνίες δεν αποτελούν αποκλίσεις αλλά πλήρως αποδεκτά φαινόμενα.

Ίσως τελικά εκεί ακριβώς να κρύβεται το κλειδί στην ερώτηση την οποία θέσαμε: μήπως τελικά «φυσιολογική» σχέση είναι αυτή που η εκάστοτε κοινωνία ορίζει ως φυσιολογική; Δεν χρειάζεται μεγάλη οξύνοια για να καταλάβουμε ότι τα πρότυπα της σεξουαλικότητας και του φύλου είναι κοινωνικά καλλιεργημένα. Μπορεί σήμερα το «ετεροφυλόφιλο μονογαμικό ζευγάρι» να προβάλλεται ως ιδανική κατάσταση, η πραγματικότητα όμως είναι αρκετά διαφορετική. Ας σκεφτούμε μόνο ότι περισσότεροι από τους μισούς γάμους καταλήγουν σε διαζύγιο και πολλοί άλλοι βουλιάζουν στην υποκρισία και το ψέμα. Αν αθροίσουμε τα άτομα που δεν είναι ετεροφυλόφιλα με αυτά που δεν είναι μονογαμικά και εκείνα που δεν είναι ζευγαρωμένα, θα δούμε ότι το κυρίαρχο πρότυπο αφήνει απ’ έξω έναν τεράστιο αριθμό ανθρώπων.

Διόλου παράξενο, λοιπόν, που όλο και περισσότεροι άνδρες, γυναίκες και διεμφυλικά άτομα αναζητούν εναλλακτικές λύσεις. Μέσα στην κοινωνία της κρίσης, το κίνημα της σεξουαλικής απελευθέρωσης μοιάζει να γνωρίζει νέα άνθιση. Στη χώρα μας έχει ξεφυτρώσει ένα πλήθος από πρωτοβουλίες και συλλογικότητες, οι οποίες διεκδικούν μεγαλύτερη ελευθερία και θέτουν επί τάπητος τους δικούς τους προβληματισμούς. Ένα επίκαιρο παράδειγμα είναι το Φεστιβάλ Σεξουαλικότητας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, αλλά και η κινητοποίηση ενάντια στο σεξισμό που έγινε πρόσφατα στο Καλλιμάρμαρο με αφορμή τους χειμερινούς Ολυμπιακούς αγώνες στη Ρωσία.

Παράλληλα, πληθαίνουν οι άνθρωποι που ακολουθούν έναν αντισυμβατικό τρόπο ζωής. Η συμβίωση ενός ομόφυλου ζευγαριού δεν είναι πια και τόσο σπάνιο φαινόμενο. Μια άλλη εκδοχή είναι η αμφισεξουαλικότητα, που περιλαμβάνει ερωτικές σχέσεις ή επαφές και με τα δύο φύλα. Άλλωστε, οι συναινετικά μη μονογαμικές σχέσεις έχουν αρχίσει να κερδίζουν έδαφος. Μια από τις πιο κοινές μορφές τους είναι το swinging, γνωστό και ως «ανταλλαγή συντρόφων», το οποίο φέρνει στο νου κάτι από τις ομαδικές σκηνές αρχαίων αγγείων. Μόνο που εδώ δεν πρόκειται για συνευρέσεις ανδρών με εκδιδόμενες γυναίκες, αλλά για ζευγάρια (κάποια απ’ αυτά παντρεμένα και με παιδιά) τα οποία απολαμβάνουν το σεξ με άλλα ζευγάρια. Η Αθήνα προς το παρόν διαθέτει τρία swinger clubs, βαδίζοντας στα χνάρια των ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων.

Μια άλλη μορφή ανοιχτών σχέσεων, η οποία αναπτύσσεται δυναμικά στη Βόρεια Αμερική, είναι η πολυσυντροφικότητα (polyamory). Τα πολυσυντροφικά άτομα καλλιεργούν σταθερές ερωτικές σχέσεις με δύο ή περισσότερα πρόσωπα, με πλήρη γνώση και συναίνεση όλων των εμπλεκόμενων. Υπολογίζεται ότι ένα ως δύο εκατομμύρια Αμερικανίδες και Αμερικανοί έχουν επιλέξει αυτό τον τρόπο ζωής, ενώ ορισμένοι διεκδικούν και το δικαίωμα στους πολυσυντροφικούς γάμους. Άλλωστε, κάποιες χώρες με προοδευτική νομοθεσία, όπως ο Καναδάς, ήδη προσφέρουν τη δυνατότητα ώστε ένα παιδί να διαθέτει επισήμως τρεις ή τέσσερις γονείς/κηδεμόνες.

«Σόδομα και Γόμορρα!», θα αναφωνήσει εδώ κάθε συντηρητικό άτομο που σέβεται τον εαυτό του. Ας θυμηθούμε, όμως, ότι σε εποχές όχι και πολύ μακρινές τόσοι και τόσοι αποδοκίμαζαν τις προγαμιαίες σχέσεις ή το δικαίωμα των γυναικών να ελέγχουν το σώμα τους και τις αναπαραγωγικές τους ικανότητες. Χρειάστηκε ένα μεγάλο κίνημα κατά τις δεκαετίες του ’60 και του ’70 για να σπάσουν αυτά τα ταμπού. Το κίνημα αυτό, που συμβολικά κάποιοι ονομάζουν «Μάη του ’68», θυμίζοντας μια απ’ τις μεγάλες στιγμές του, δεν περιοριζόταν μόνο στο αίτημα της σεξουαλικής απελευθέρωσης. Διεκδικούσε παράλληλα έναν άλλο κόσμο, πολύ πιο ελεύθερο και αυθεντικά δημοκρατικό.

Γιατί τελικά το βασικό θέμα δεν είναι αν οι άνθρωποι του ίδιου φύλου θα αποκτήσουν τελικά το πολυσυζητημένο δικαίωμα στο γάμο. Το μεγάλο ζήτημα είναι αν η κοινωνία αυτή μας επιτρέπει να ζήσουμε τη ζωή μας έτσι όπως μας ταιριάζει, είτε είμαστε gay είτε straight είτε οτιδήποτε άλλο. Αν όχι, τότε μάλλον είναι ανάγκη να χτίσουμε μια άλλη κοινωνία.

Μέχρι τότε, ας διδαχτούμε από τα κινήματα της νεότερης ιστορίας αλλά και από τον προχριστιανικό κόσμο. Μέσα από τα κείμενα και τα έργα τέχνης που μας άφησαν οι «αρχαίοι ημών πρόγονοι» θα δούμε να ξεπροβάλλουν τα πολλά πρόσωπα του Έρωτα: παιχνιδιάρης και γητευτής, αρσενικός αλλά και θηλυπρεπής, διονυσιακός αλλά και παιδί της Μεγάλης Θεάς Αφροδίτης. Φτερωτός κι ακαταμάχητος, αρνείται να μπει στα κλουβάκια που του ετοιμάζει η εκάστοτε εποχή. Ανατρέπει τα στερεότυπα χορεύοντας στο δικό του ρυθμό, παρασέρνοντας κι εμάς μαζί του.

«Ανίκητο στη μάχη» χαρακτηρίζει τον Έρωτα ο Σοφοκλής, φιλόσοφο και μυσταγωγό τον αποκαλεί η ιέρεια Διοτίμα. [4] Εκείνος μας ταξιδεύει στο πεδίο των θεών, στα άδυτα της ψυχής μας. Αλλάζει τη συνείδησή μας μέσα από μια έκρηξη χημικών ουσιών που διαπερνούν το νου και το κορμί μας. Όσο κι αν προσπαθούν οι επιταγές της κάθε κοινωνίας να τον συρρικνώσουν ή να τον στραγγαλίσουν, αυτός θα επανέρχεται δριμύτερος ξανά και ξανά για να μας θυμίσει την αληθινή μας ταυτότητα, το βαθύτερο εαυτό μας – πέρα από τα «πρέπει» και τα «μη» ενός κόσμου που συχνά ξεχνά το πραγματικό νόημα της ελευθερίας.


  1. Παναγής Λεκατσάς (μετ.), Σαπφούς Άπαντα, Πάπυρος, Αθήνα [χωρίς χρονολογία]
  2. Νίκος Μουλακάκης (μετ.), Αρχαία Ελληνικά Ερωτικά Επιγράμματα, Επικαιρότητα, Αθήνα 2000
  3. Μια γεύση της έκθεσης για τον έρωτα μπορεί να πάρει κανείς στο σχετικό κατάλογο του μουσείου, Έρως: Από τη Θεογονία του Ησιόδου στην Ύστερη Αρχαιότητα, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 2009.
  4. Τα λόγια της Διοτίμας μεταφέρει ο Σωκράτης στο Συμπόσιο του Πλάτωνα.

|> Χαρίτα Μήνη

Η συνεργασία της Χαρίτας Μήνη με το art-io έχει λήξει οριστικά και αμετάκλητα. Από το Καλοκαίρι του 2021.

Δείτε Επίσης

Μισώ τους αδιάφορους

Μισώ τους αδιάφορους. Πιστεύω ότι το να ζεις σημαίνει να εντάσσεσαι κάπου. Όποιος ζει πραγματικά δεν μπορεί να μην είναι πολίτης και ενταγμένος.

error: Το περιεχόμενο προστατεύεται !!!