ART-io η τέχνη του βίου
Σαν σήμερα στις 4 Ιανουαρίου του 1960 ο νομπελίστας συγγραφέας Αλμπέρ Καμύ χάνει τη ζωή του πριν συμπληρώσει τα 47 του χρόνια σε αυτοκινητικό δυστύχημα στο (Πτι) Βιλμπλεβέν της Υόν (Yonne), όταν ο οδηγός και συγγενής του στενού του φίλου Γκαλιμάρ παρεκκλίνει της πορείας του και ρίχνει το αυτοκίνητο μάρκας Facel-Vega σε ένα δέντρο. Οι εφημερίδες της εποχής κάνουν λόγο για υπερβολική ταχύτητα (130 χλμ/ω), αδιαθεσία του οδηγού ή σκάσιμο του ελαστικού, αλλά ο συγγραφέας Ρενέ Ετιάμπλ διαβεβαιώνει ότι μετά από επίμονες μελέτες είχε στα χέρια του αποδείξεις ότι η Facel-Vega ήταν ένα κινητό φέρετρο- ωστόσο καμία εφημερίδα δεν δέχτηκε να τις δημοσιεύσει. Από μια ειρωνεία της μοίρας ο ίδιος ο Καμύ είχε γράψει ότι «δεν υπάρχει πιο παράλογος θάνατος από το θάνατο σε αυτοκινητικό ατύχημα».
Με αφορμή την επέτειο του θανάτου του δημοσιεύουμε το πρώτο μέρος του αφιερώματος που θα κάνουμε στις σκοτεινές όψεις της φιλοσοφίας και της ζωής του αγαπημένου μου καλλιτέχνη. Το «Σκοτεινός Καμύ» εδώ έχει δύο σημασίες: σκοτεινός με την έννοια εκείνων των πλευρών του Καμύ που δεν έχουν ακόμα φωτιστεί αρκετά μέχρι σήμερα και σκοτεινός με την έννοια της σκοτεινής πλευράς του ίδιου, της σκιάς του με όρους Καρλ Γιουνγκ. Ο Καμύ είναι ένας από τους καλλιτέχνες (δημιουργό μύθων προτιμούσε ο ίδιος να αποκαλεί τον εαυτό του) που (και) στην Ελλάδα αγαπήθηκε και μισήθηκε πολύ, αλλά κατανοήθηκε πολύ λίγο.
Πολλοί τον αγαπούν από τα μυθιστορήματα του χωρίς να γνωρίζουν το φιλοσοφικό και πολιτικό βάθος του έργου του. Αρκετοί φιλελεύθεροι τον συμπαθούν εξαιτίας της σκληρής κριτικής του στα καθεστώτα του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και στην ατομική βία. Αρκετοί αριστεροί τον αντιπαθούν για τον ίδιο λόγο. Λίγοι γνωρίζουν ότι η κριτική αυτή δεν ήταν από φιλελεύθερη αλλά από ελευθεριακή πλευρά αφού ο Καμύ τις τελευταίες δεκαετίες της ζωής του συμμετείχε ενεργά στο ελευθεριακό κίνημα της εποχής του. Ακόμα και ο βιογράφος του, που γέμισε πάνω από 700 σελίδες καταγράφοντας ακόμα και τις πιο ασήμαντες λεπτομέρειες της σύντομης ζωής του, μόνο ακροθιγώς αναφέρεται σε αυτό ενώ δεν παραλείπει να ψέξει τον Καμύ ότι «δεν καταλαβαίνει τη χρησιμότητα της ελεύθερης αγοράς» (sic).
Κάποιους τους γοητεύει η μηδενιστική πλευρά της σκέψης του παραγνωρίζοντας ότι ο ίδιος παρέμενε σταθερά πολέμιος κάθε μορφής μηδενισμού σε φιλοσοφικό και πολιτικό επίπεδο. Ελάχιστοι, τουλάχιστον στον ελλαδικό χώρο, έχουν καταλάβει την (αυτο)κριτική που ασκεί ο Καμύ στους επαναστάτες διανοούμενους της εποχής του στο τελευταίο ολοκληρωμένο μυθιστόρημα που έγραψε πριν τον πρόωρο και παράλογο θάνατό του, την «Πτώση» Αυτό το βαθιά σκοτεινό κείμενο αποτελεί ως ένα βαθμό μια εξομολόγηση του συγγραφέα και το αντίπαλο δέος στον δημοφιλή Μερσώ, τον ήρωα του «Ξένου».
Ας ξεκινήσουμε από τις πιο συχνές παρανοήσεις της σκέψης του: Ο Καμύ δεν είναι μηδενιστής. Το γεγονός ότι έργα του όπως ο Ξένος, ο Καλιγούλας ή η Παρεξήγηση μπορεί να δίνουν μια τέτοια εντύπωση έχει να κάνει με τη αφετηρία της σκέψης του. Ο Καμύ αναγνωρίζει ότι εφόσον δεν υπάρχει θεός (ή αν υπάρχει δεν μπορούμε να ξέρουμε το σχέδιο του) τότε σε ένα πρώτο επίπεδο όλα επιτρέπονται. Δεν υπάρχει κάποια από τα πάνω δοσμένη ηθική που να μας υπαγορεύει το πώς πρέπει να ζούμε. Δεν υπάρχει κάποιος γνωστός λόγος για τον οποίο γεννηθήκαμε. Το να ζεις σημαίνει να δίνεις ζωή στο παράλογο. Αν όμως η ζωή είναι παράλογη τότε η λογική λύση είναι η αυτοκτονία; Αυτό το ερώτημα αντιμετωπίζει ο Καμύ στο μύθο του Σίσυφου και καταλήγει ότι η αυτοκτονία δεν λύνει το πρόβλημα του παράλογου απλά δραπετεύει από αυτό. Το ίδιο και οι θρησκείες που επικαλούνται τη δικαίωση σε μια άλλη ζωή. Η λύση για τον Καμύ είναι να ζεις έχοντας συνείδηση του παράλογου που προκύπτει από την απουσία νοήματος σε συνδυασμό με τη θνητότητα του ανθρώπου. Αυτό όμως για τον Καμύ συνεπάγεται κι ένα μεγάλο βάρος ευθύνης για τον άνθρωπο. Αν εμείς οι ίδιοι είμαστε υπεύθυνοι για τη μοίρα μας τότε είμαστε υπεύθυνοι και για οτιδήποτε πράττουμε. Εφόσον επιλέξαμε να μην αυτοκτονήσουμε δεν δικαιούμαστε να δολοφονούμε τρίτους. Πρέπει να ζήσουμε με το παράλογο ως το τέλος.
Έτσι ο Καμύ απορρίπτει το φόνο και μαζί του όλα τα κυρίαρχα πολιτικά, φιλοσοφικά και καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής του που δικαιολογούν το φόνο στο όνομα της δημοκρατίας, της επανάστασης, της τέχνης, της ηδονής, κλπ. Απορρίπτει με δύο λόγια το όλα επιτρέπονται και το μηδενισμό. Ο Εξεγερμένος Άνθρωπος, το σημαντικότερο φιλοσοφικό δοκίμιο του Καμύ, που τον οδήγησε στην οριστική ρήξη με τους φιλελεύθερους, τους υπαρξιστές, τους μαρξιστές και τους σουρεαλιστές, αποτελεί ακριβώς μια επίθεση του σε όλες τις όψεις του μηδενισμού της εποχής του.
Για τον Καμύ ο μηδενισμός εκδηλώνεται τόσο μέσα από τους υπέρμαχους του καπιταλισμού όσο και από τους επαναστάτες εναντίον του. Οι μεν καταλήγουν στον αστικό μηδενισμό αφού νομιμοποιούν την υπάρχουσα καταπίεση και εκμετάλλευση. Οι δε καταλήγουν στον επαναστατικό μηδενισμό αφού νομιμοποιούν το φόνο στο όνομα της ιστορίας. Η λύση για τον Καμύ είναι η συνεχής εξέγερση που αρνείται να δικαιολογήσει τη βία ακόμα και όταν είναι αναγκασμένη να την ασκεί. «η επαναστατική βία είναι τόσο αναγκαία όσο και ασυγχώρητη». Χαρακτηριστικό του ότι στη χώρα μας η διαφορά εξέγερσης και επανάστασης δεν έχει γίνει κατανοητή είναι ότι το έργο του μεταφράστηκε ως «Ο Επαναστατημένος Άνθρωπος» αντί του ορθού «Ο Εξεγερμένος Άνθρωπος».
Μια ακόμα παρανόηση, αν όχι εσκεμμένη διαστρέβλωση, είναι αυτή που θέλει τον Καμύ διανοούμενο που φιλοσοφεί εκ του ασφαλούς σε αντίθεση με τον Ζαν Πωλ Σαρτρ που είναι στρατευμένος στην υπόθεση της επανάστασης. Στην πραγματικότητα Ο Αλμπέρ Καμύ μεγαλωμένος μέσα στην απόλυτη φτώχεια ένιωθε πάντα παρείσακτος στα σαλόνια των διανοούμενων. Από πολύ μικρή ηλικία οργανώνεται στο κομμουνιστικό κόμμα αλλά σύντομα αποχωρεί διαφωνώντας με τη στάση του απέναντι στους μουσουλμάνους εργάτες της Αλγερίας. Συμμετέχει από την αρχή του δεύτερου παγκοσμίου στην αντιναζιστική αντίσταση τον καιρό που ο Σαρτρ έκανε διακοπές στο Βερολίνο.
Μετά την οριστική του ρήξη με την αριστερά λόγω της κριτικής του στα καθεστώτα του Ανατολικού μπλοκ τάσσεται στο πλευρό του ελευθεριακού κινήματος. Αρθρογραφεί τακτικά στο σύνολο του γαλλικού αντιεξουσιαστικού τύπου και σε διάφορα αναρχικά έντυπα άλλων χωρών, οργανώνει το αντιμιλιταριστικό κίνημα, συμμετέχει σε καμπάνιες αλληλεγγύης σε φυλακισμένους, δίνει ομιλίες σε ελευθεριακά συνέδρια, καταθέτει ως μάρτυρας υπεράσπισης πολιτικά διωκόμενων αγωνιστών, χρηματοδοτεί πολιτικές καμπάνιες, μεταβαίνει στην Αλγερία για να δώσει ομιλία με κίνδυνο της ζωής του υπέρ της ομοσπονδιακής επίλυσης της σύγκρουσης και γενικά παραμένει ενεργός μέχρι την τελευταία στιγμή πολλές φορές δρώντας χωρίς να φαίνεται στο προσκήνιο. Ένα τμήμα αυτού του πλούτου σκέψης και δράσης μπορεί να βρεθεί στο βιβλίο «ελευθεριακά γραπτά» που κυκλοφόρησε στα τέλη του 2019 και στη χώρα μας. Δυστυχώς το θεμελιώδες έργο του γάλλου φιλοσόφου Μισέλ Ονφρέ για την ελευθεριακή πλευρά του Καμύ «η Ελευθεριακή τάξη» παραμένει αμετάφραστο.
Τέλος είναι ενδιαφέρον να δούμε τη σκοτεινή πλευρά του ίδιου του Καμύ όπως εν μέρει αποκαλύπτεται στο μονόλογο της πτώσης. Θα ασχοληθούμε αναλυτικά με αυτό στο επόμενο μέρος του αφιερώματος που θα δημοσιευθεί μέσα στις επόμενες μέρες.
